Eindterm subdomein B5

De kandidaat kan met behulp van het concept afweer ten minste in contexten op het gebied van gezondheidszorg en voedselproductie benoemen op welke wijze organismen zich te weer stellen tegen andere organismen, virussen en allergenen en beargumenteren welke problemen daarbij kunnen optreden en op welke wijze deze kunnen worden aangepakt.

Subdomein B5.1

Je kunt in een context:

1. de bouw, werking en functie van organen en cellen betrokken bij de afweer van de mens beschrijven en hun onderlinge relatie toelichten;

2. de werking van de specifieke en aspecifieke afweer beschrijven en de reactie op lichaamseigen en lichaamsvreemde stoffen en cellen te verklaren;

3. de afweermechanismen van planten herkennen.

Deelconcepten
huid en slijmvliezen, bloed, lymfe, milt, lymfeknopen, humorale en cellulaire respons, macrofagen, T- en B-cellen, mediatoren, antigenen en antistoffen, lichaamseigen, lichaamsvreemd, MHCI en MHCII receptoren, natuurlijke en kunstmatige immuniteit, actieve en passieve immuniteit, vaccinatie, transplantatie, bloedtransfusie, AB0-systeem, resusfactor, donor, acceptor, mechanische en chemische afweer van planten, resistentie.

Organen die bij het afweersysteem betrokken zijn

• Huid en slijmvliezen
  • Voorkomt binnendringen van micro-organismen (bacteriën, virussen, schimmels).
• Rood beenmerg
  • in wervels, schedelbeenderen, platte beenderen en uiteinden pijpbeenderen.
    • Bevatten stamcellen.
      • Jonge, nog niet gedifferentieerde bloedcellen.
      • Nieuwe stamcellen worden gevormd (door mitose).
      • Stamcellen kunnen zich tot elk type bloedcel ontwikkelen.
        • Afhankelijk van de plaats van ontwikkeling ontstaan T-lymfocyten of B-lymfocyten.
• Thymus (zwezerik)
  • Orgaan dat alleen in jonge dieren goed ontwikkeld is.
  • Bevat stamcellen.
    • Hieruit ontstaan T-lymfocyten.
      
      • Witte bloedcellen die bij de specifieke afweer betrokken zijn.
    • In de thymus 'leren' de T-stamcellen de eigen eiwitten van het lichaam te herkennen zodat ze zich niet tegen de eigen cellen gaan richten.
• Milt en lymfeknopen
  • Bevatten lymfocyten.
    • Spelen een rol bij de ontwikkeling en rijping van de lymfocyten.

Gebruik Binas of Biodata

Bouw huid

• Opperhuid (dekweefsel)
  • Hoornlaag - dode cellen
  • Kiemlaag - delende cellen
    • In deze laag ook pigmentcellenpigment wordt onder invloed van het zonlicht gevormd.
      • Beschermt tegen UV-straling.
    • Pigmentdichtheid is erfelijk bepaald.
      
      
• Lederhuid (bindweefsel)
  • Bloedvaten
  • Zweetkliertjes
  • Talgkliertjeshaarzakjes (van waaruit haren groeien)
  • Zenuwen
  • Tast-, druk- en temperatuurzintuigjes
    
    
• Onderhuids bindweefsel
  • Hier vet opgeslagen in vetcellen.
    Functies:
    • Isolatielaag;
    • Beschermt tegen stoten;
    • Voorraad brandstof.

Functies huid

• Handhaving lichaamstemperatuur
  
  • Zie verder B4.1.

Overige functies

• Beschermt tegen infecties.
  • Aspecifieke afweer.
• Beschermt andere organen tegen beschadiging.
• Beschermt tegen uitdroging
  • o.a. door talg (vet) uit talgklieren.
• Beschermt tegen UV-straling uit het zonlicht.
  • Ultraviolet licht kan het DNA in cellen beschadigen en huidkanker veroorzaken.
    • Vooral als huid weinig pigment bevat.
      • Pigment in de opperhuid neemt toe o.i.v. zonlicht.
• Maakt vitamine-D (onder invloed van het zonlicht),
  • uit provitamine D dat met voedsel opgenomen wordt.
    • Nodig voor ontwikkeling van het skelet.

Gebruik Binas of Biodata

Aspecifieke afweer

• Is gericht tegen alle ziekteverwekkers.
• Externe afweer
  • Huid en slijmvliezen
    • Houden micro-organismen tegen.
    • Mechanische afweer.
  • Maag
    • Micro-organismen dood door de lage pH.
      • Veroorzaakt door HCl.
    • Chemische afweer.
• Interne afweer
  • Binnen gedongen ziekteverwekkers worden aangevallen door witte bloedcellen.
    • Macrofagen
      • Vernietigen binnengedrongen ziekteverwekkers door fagocytose.
        • Kruipen rond tussen de cellen.
        • Presenteren antigenen van de ziekteverwekker (via hun membraan) aan
          T-helpercellen.
    • Natural-killercellen
      • Doden cellen die geïnfecteerd zijn met ziekteverwekkers of tumorcellen.
      • Werken niet-specifiek.
        • Doden alle cellen met een afwijkende lichaamsvreemde stof in het membraan.
  • Koorts versnelt de afbraak van de ziekteverwekkers.
    • Veroorzaakt door de macrofagen.
      • Geven stoffen (cytokinen) af.
        • Verhogen de normwaarde voor de lichaamstemperatuur.
        • Cytokinen behoren tor de zogenaamde mediatoren.
          • Eiwitten met een regulerende functie.

Specifieke afweer (immuunsysteem)

• Is gericht tegen één bepaalde ziekteverwekker.
  • Eigenlijk tegen één stof (antigeen) in de wand van de ziekteverwekker.
  • Antigenen
    • Antigeen = alles waartegen een afweerreactie gestart wordt.
      • Kunnen stoffen (meestal eiwitten) zijn in de wand van bacterie, virus of ander micro-organisme.
        of
        in membranen van andere voor het lichaam vreemde cellen (bijvoorbeeld bij transplantatie).
      • Zijn altijd lichaamsvreemde stoffen.
• Na infectie worden:
  • antistoffen gemaakt tegen het antigeen.
  • door ziekteverwekker aangetaste cellen aangevallen en vernietigd.
    • Antistoffen
      • Ingewikkelde eiwitten (immunoglobulinen).
      • Werken specifiek d.w.z. tegen één bepaald antigeen.
      • Door binding van antistof en antigeen wordt de ziekteverwekker of geïnfecteerde cel onschadelijk gemaakt.
• Er blijven geheugencellen aanwezig.
  • Daardoor worden bij een volgende infectie (met dezelfde ziekteverwekker) sneller antistoffen geproduceerd.
• Aanwezigheid van antistoffen (seropositief) wijst op besmetting met bepaalde ziekteverwekker.

Specifieke afweer wordt verzorgd door:

• T-cellen (T-lymfocyten)
  • Herkennen kleine stukjes antigeen die gekoppeld zijn aan eiwitten in het celmembraan (MHC-moleculen).
    • Bezitten één type receptor.
      • Specifiek voor één bepaald antigeen.
  • T-helpercellen (Th-lymfocyten)
    • Worden geactiveerd door macrofagen.
    • Activeren zelf de Tc-cellen en B-cellen.
      • Vooral Th-cellen worden aangetast door het Aids-virus.
  • Tc-cellen (Cytotoxische T-lymfocyten)
    • Zorgen voor de cellulaire afweer.
    • Worden geactiveerd door T-helpercellen.
    • Hebben receptoren in membraan die hechten aan antigeen-MHC complex.
      • Haken vast aan antigenen in de wand van ziekteverwekkers of in de wand van door ziekteverwekkers aangetaste cellen.
        • De aangetaste cellen presenteren het antigeen van de ziekteverwekker op de buitenkant van het membraan.
      • Maken stoffen die die cellen vernietigen.
  • T-geheugencellen
    • Blijven na infectie aanwezig.
    • Zorgen ervoor dat na een tweede infectie de afweer sneller opgang komt.
    • Zowel van de Tc-cellen als van de Th-cellen blijven na infectie geheugencellen aanwezig.
• B-cellen (B-lymfocyten)
  • Herkennen intacte antigenen.
    • Bezitten (net als T-cellen) één type receptor.
      • Specifiek voor één bepaald antigeen.
  • Zorgen voor de humorale afweer (humor = vloeistof)
  • Worden geactiveerd door T-helpercellen.
  • Maken na infectie antistoffen.
    • Antistoffen komen terecht in bloedplasma en in lymfe en weefselvloeistof.
    • Een B-lymfocyt kan maar één type antistof maken.
  • B-geheugencellen
    • Blijven na infectie aanwezig.
    • Herkennen na volgende infectie het antigeen en maken delen dan snel tot nieuwe
      B-lymfocyten.
      • Sneller en meer antistoffen geproduceerd.

Natuurlijke immuniteit

• Ziekteverwekkers dringen het lichaam binnen en gaan zich daar voortplanten.
  • Worden via fagocytose opgenomen door macrofagen.
  • Macrofagen:
    • presenteren delen van het antigeen van de ziekteverwekker in hun membraan (op MHC-II eiwit).
    • produceren hormoonachtige stof die de T-helpercellen activeert.
  • Th-cellen met de juiste (passende) receptor koppelen aan het gepresenteerde antigeen.
    • Geactiveerde Th-cel gaat delen --> kloon.
      • Deel van de gevormde cellen wordt geheugencel.
      • Deel wordt actief.
  • De actieve Th-cel koppelen aan B-cel en Tc-cel met de juiste receptoren.
    • B-cellen en Tc-cellen gaan delen en vormen klonen.
      • Deel van de gevormde cellen wordt geheugencel.
      • Deel wordt actief.
        • De actieve B-cellen (plasmacellen) gaan antistoffen vormen.
        • De actieve Tc-cellen schakelen door de ziekteverwekkers geïnfecteerde cellen uit.
          • Uiteindelijk worden de ziekteverwekkers uitgeschakeld.
• De gevormde geheugencellen zorgen ervoor dat bij een volgende infectie met dezelfde ziekteverwekker, de antistofproductie sneller op gang komt --> immuun tegen die bepaalde ziekteverwekker.

Kunstmatige immuniteit

Actieve kunstmatige immuniteit

• Vaccin wordt ingespoten.
  • Vaccin bevat dode of verzwakte ziektekiemen.
    • Kunnen zich niet meer voortplanten.
• Lichaam reageert als bij natuurlijke immuniteit.
  • Antistoffen worden gevormd.
  • Geheugencellen blijven aanwezig (van B-lymfocyten, Th-lymfocyten en Tc-lymfocyten).
    • Bij volgende infectie met dezelfde ziekteverwekker worden sneller antistoffen gevormd.
• Levert langdurige immuniteit op.
• Toepassen voordat er sprake is van infectie.

Passieve kunstmatige immuniteit

• Antistoffen worden ingespoten via serum.
  • Serum is de bloedvloeistof die overblijft na stolling (bevat geen bloedcellen en stollingseiwitten).
  • De zo verkregen antistoffen worden weer snel afgebroken door het lichaam.
• Levert kortdurende immuniteit op.
• Toepassen nadat er infectie is opgetreden.
  
  
• Baby's worden passief immuun voor aantal ziekten via de placenta en later de moedermelk.
• Infecties veroorzaakt door bacteriën (en schimmels) kunnen ook bestreden worden met antibiotica (geneesmiddel)
  • Levert geen langdurige immuniteit op.