Samenvatting examenstof biologie - VMBO - TL en GL exameneenheid K9 Het lichaam in stand houden: voeding en genotmiddelen, energie, transport en uitscheiding 1. Voeding en spijsvertering Centraal examen Voedingsstoffen en vertering Voedingsmiddelen Alles wat je eet en drinkt. In voedingsmiddelen zitten de voedingsstoffen. herkomst wat zit er in   plantaardig voedsel veel zetmeel veel vitaminen veel voedingsvezels weinig vet (en weinig cholesterol) Peulvruchten en noten bevatten ook nog veel eiwitten. dierlijk voedsel veel eiwit veel vet ( en veel cholesterol)   Voedingsstoffen Nodig als: brandstof: om er energie uit te halen. bouwstoffen: voor groei en herstel. beschermende stoffen: voorkomen dat je ziek wordt. reserve stoffen Vertering Het kleiner (oplosbaar) maken van voedingsstoffen. Nodig: omdat ze in het bloed terecht moeten komen. en dus door de cellen van de darmwand heen moeten. Het bloed vervoert de opgeloste voedingsstoffen naar de cellen in het lichaam. Alleen grote voedingsstoffen moeten verteerd worden. Gebeurt in de mond, maag en in de darmen met behulp van verteringssappen. Verteringssappen bevatten enzymen. Niet alles kan verteerd worden. Wat niet verteerd kan worden poep je uit. Bijvoorbeeld; voedingsvezels (celwanden van planten). Zijn wel belangrijk voor de spierwerking van je darmen (peristaltische bewegingen). Daardoor wordt het voedsel: goed gemengd met de enzymen. door de darmen geduwd. Enzymen Stoffen die reacties in het lichaam versnellen. Door enzymen kunnen voedingsstoffen verteerd worden. Een bepaald enzym kan maar één bepaalde reactie versnellen. Bijvoorbeeld: een enzym om zetmeel te verteren. een enzym om eiwit te verteren. Het enzym doet zelf niet mee met de reactie. Het verandert zelf niet. Het kan meerdere keren werken. Enzymen werken het beste bij een bepaalde optimale temperatuur. Bij lagere of hogere temperatuur werken ze langzamer. Enzymen werken het beste bij een bepaalde zuurgraad. Dat verschilt per enzym. Bijvoorbeeld: Het enzym in de maag werkt het beste in een zure omgeving. Het enzym uit het speeksel werkt het best in een neutrale omgeving. Voorbeelden van voedingstoffen Naam groep Naam stof Functie Moet wel of niet verteerd worden Koolhydraten     glucose brandstof voor cellen niet zetmeel Ketting van glucose reservestof wel glycogeen Dierlijk zetmeel wordt bewaard in de lever als reservestof wel Eiwitten   bouwstof wel Vetten   verzadigde vetten onverzadigde vetten reservestof brandstof bouwstof wel cholesterol bouwstof reservestof niet Vitamines bijvoorbeeld: vitamine A vitamine B vitamine C vitamine D   bouwstoffen beschermende stoffen Belangrijk onder andere voor: - weerstand tegen ziektes - goede spijsvertering - sterke botten niet   Mineralen (zouten) bijvoorbeeld: ijzer kalk   bouwstoffen beschermende stoffen Ijzer: nodig voor je rode bloedcellen. Kalk: nodig voor je botten. niet   Water Belangrijke bouwstof: het lichaam bestaat voor een groot deel uit water. Transportmiddel (bloed). niet Gezonde voeding Bevat alle voedingsstoffen (schijf van vijf). Voldoende bouwstoffen. Voldoende brandstoffen. Heeft de juiste voedingswaarde. Voedingswaarde geeft aan hoeveel energie er bij de verbranding van dat voedsel vrijkomt. Hoeveelheid energie wordt aangegeven in kJ (kiloJoules) of in kcal (kilocalorieën). Teveel of te weinig Hoeveel je nodig hebt hangt af van: de grootte van je lichaam. een groot lichaam heeft meer energie nodig dan een klein lichaam de grondstofwisseling (energieverbruik in rust) is bij een groot lichaam groter. of je nog groeit (dus hoe oud je bent). Voor de groei zijn veel bouwstoffen nodig. Volwassenen hebben minder bouwstoffen nodig dan kinderen. of je veel of weinig sport. Meer eten dan nodig is --> het teveel wordt opgeslagen in je lichaam. Vooral als vet. Je wordt zwaarder. Kan leiden tot overgewicht. Risico's: meer kans op hart- en vaatziekten. meer kans op een bepaald type suikerziekte. Te weinig eten --> de reserves worden verbruikt --> je valt af. Te veel afvallen is gevaarlijk. Je krijgt: te weinig brandstoffen om spieren te laten werken. te weinig bouwstoffen voor de cellen. minder weerstand tegen ziekten. Genotmiddelen Geen voedingsstoffen. Bijvoorbeeld: alcohol drugs tabak (nicotine) Kunnen leiden tot: verslaving. Je wordt geestelijk en lichamelijk afhankelijk van het middel. Je kunt niet meer zonder. gewenning. Je wordt steeds minder gevoelig voor het middel en hebt er steeds meer van nodig (voor hetzelfde effect). Dit kan ook bij overmatig gebruik van medicijnen gebeuren. Gezondheidsrisico's afsterven van hersencellen (vooral bij overmatig alcoholgebruik). grotere kans: op hart- en vaatziekten. darmkanker. longkanker. Verteringsstelsel Je moet de delen van het verteringsstelsel en de delen die met dit stelsel samenwerken (speekselklieren, alvleesklier en lever) ook in afbeeldingen kunnen aanwijzen. Zie: Torso en Spijsverteringskanaal Functies onderdelen Mond Kauwen voedsel met tanden en kiezen Speeksel wordt toegevoegd. Gemaakt in speekselklieren. Bevat een enzym. Vertering van zetmeel Maakt voeding vochtig en glad. Makkelijker doorslikken. Helpt bij het bestrijden van vreemde bacteriën. Houdt gebit in goede conditie. Slokdarm Verbinding tussen mond en maag. Maag Maagsap wordt toegevoegd. Gemaakt door maagsapkliertjes in de maagwand. Bevat een enzym. Vertering van eiwitten Bevat zoutzuur. Daardoor is de maaginhoud zuur --> doodt bacteriën. Voorkomt infecties door bacteriën in het voedsel. Twaalfvingerige darm Alvleessap wordt toegevoegd. Gemaakt in alvleesklier. Bevat verschillende enzymen. Vertering van zetmeel Vertering van eiwitten. Vertering van vetten. Neutraliseert het zuur uit de maag. Gal uit de galblaas wordt toegevoegd. Gal wordt gemaakt in de lever. Gal helpt enzymen bij het verteren van vetten. Het verdeelt het vet in kleine druppeltjes (= emulsie). Hierdoor kan het vetverterende enzym er beter op inwerken. Dunne darm Darmsap wordt toegevoegd. Bevat verschillende enzymen. Deze voltopien de vertering. Verteerde voedingsstoffen worden in het bloed opgenomen. Opgenomen voedingsstoffen gaan via de poortader naar de lever. Dikke darm Bevat bacteriën (darmflora). Nuttig voor ons: ze maken een vitamine (vit K). Water uit de voedselbrij wordt opgenomen. De voedselbrij dikt in. Endeldarm Bevat : de onverteerbare resten uit het voedsel. Onder andere de celwanden van planten (vezels). de afvalstoffen die in de gal zitten (de gal geeft de poep een bruine kleur). Overzicht vertering onderdeel spijsverteringskanaal spijsverterings klier verterings sap koolhydraat eiwitten vetten x = wordt verteerd mond speekselklieren speeksel x - - slokdarm - - - - - maag maagwandkliertjes maagsap met zoutzuur - x - twaalfvingerige darm alvleesklier alvleessap x x x dunne darm darmwandkliertjes darmsap x x - Verteerde stoffen worden opgenomen in het bloed. dikke darm - - Water teruggehaald naar het bloed Het gebit Gebit Gebit van de mens Hiermee kauw je het voedsel in kleine stukjes. Hierdoor: wordt het voedsel gemengd met speeksel. kunnen de enzymen er beter op inwerken. Bestaat uit: snijtanden. hoektanden. Met de tanden bijt je een stuk van het voedsel af. kiezen Met de kiezen maal je het voedsel. --> nog kleinere stukjes. Bouw van tanden en kiezen Buitenlaag bestaat uit glazuur. Daaronder zit tandbeen. Binnenin: tandholte met: zenuw en bloedvaten. Kroon Deel dat boven de kaak uitsteekt - het deel dat je ziet. Wortel Deel dat in de kaak zit. Met cement. Tandbederf Ontstaat door bacteriën in tandplak. Kleverig laagje op de tanden en kiezen. Daarin zitten bacteriën en voedselresten. Bacteriën zetten suikers om in zuren. De zuren tasten het glazuur aan en lossen het tandbeen op --> gaatjes . Speeksel neutraliseert normaal de zuren. Maar niet als je teveel zoet (suikers) eet. Tanden poetsen --> verwijdert de tandplak. Niet goed poetsen --> de tandplak wordt hard: tandsteen. Kan ontsteking van het tandvlees veroorzaken. Fluorbehandeling (of fluor in de tandpasta): maakt het glazuur sterker. Minder snel gaatjes.